HERCEGOVINA, Bilećke Rudine, odnosno selo Selišta u Bilećkom polju, postojbina su bratstva Salatić.
Nije poznato kada i iz kojih krajeva su Salatići došli u Selišta kraj Bileće, ali bogata dubrovačka arhivska građa o organizovanju karavanskog saobraćaja, beleži da je kramar Jovan Salatić (1672.god.) naplaćivao prevozninu od 600 akči po tovaru na „beogradskoj transportnoj liniji“, putu kojim je prevožena roba iz Dubrovnika u unutrašnjost i obrnuto. *1 Bogumil Hrabak, znameniti istoričar, ističe znanje i sposobnost južnohercegovačkih kramara u organizovanju transporta robe iz Dubrovnika za Novi Pazar, Beograd, Sofiju, Skoplje, zatim Jedrene i Carigrad (ponekad su karavani brojali i preko 500 konjskih tovara). Takođe, za Bileću i Bilećke Rudine kaže da su naseljeni plemenima iz kojih potiču kramari i kiridžije.*2
Dr Miroslav Pantić u delu Vuk Stefanović Karadžić i naše narodne poslovice (Prosveta, Beograd, 1966) navodi narodnu poslovicu izgovorenu 1672. godine od Jovana Salatića: „Er koga je molit, nije ga srčit“.
Na osnovu ugovora iz Dubrovačkog arhiva, koji navodi Bogumil Hrabak i naučno antropogeografske studije Jevta Dedijera o Hercegovini, objavljene nakon desetogodišnjeg istraživačkog rada, započetog 1898. godine*3 , nesumnjivo je da su Selišta prva poznata postojbina bratstva Salatić.
SELIŠTA*4, selo na severoistočnoj strani Bilećkog polja, zapadno od Prijevora u plitkoj širokoj vrtači, na osojnoj (južnoj - jugoistočnoj) strani brda, podno Ćurjana, selo zbijenog tipa, spada u red starih sela za koje Jevto Dedijer navodi: „O tome naselju nema nikakvijeh priča; zna se samo, da je prije današnjih porodica u tom selu živjela porodica Salatići. Misli se, da je i prije te porodice u Selištu neko stanovao“*5.
______________________________________________________________________________________________________________
1. BOGUMIL HRABAK, Iz starije prošlosti Bosne i Hercegovine, knjiga 2, Arhivar – Beograd, 2003, str. 365.
2. Kramari su organizatori transporta, a kiridžije pratioci karavana, efektivna radna snaga u turama.
3. JEVTO DEDIJER, Hercegovina – antropogeografske studije, Veselin Masleša, Sarajevo, 1991.
4. Danas u bilećkoj opštini pored navedenog sela Selišta, postoji i drugo Selište, 10 km udaljeno od
Bileće, na magistralnom putu za Gacko.
5. JEVTO DEDIJER, Hercegovina – antropogeografske studije, Veselin Masleša, Sarajevo, 1991, str. 164.
Bratstveničko usmeno predanje kaže da su Salatići sve do početka 19. veka živeli u Selištu, kada ih je sa ognjišta proterala poturčena porodica Rebić, došavši iz okoline Nikšića i uselivši se u kuće Salatića. Osim u zapisima Jevta Dedijera, o nekadašnjem životu Salatića u Selištu svedoči i danas sačuvano porodično groblje, udaljeno svega 50 koraka od magistralnog puta Bileća - Gacko, na pravcu Prijevor – Zaušje. Groblje je zapušteno, kamena podzida samo na nekim mestima visine je 1 metar, a uspravno postavljene neobrađene kamene ploče bez natpisa nemi su svedok nasilne seobe Salatića iz Selišta na Bijelu Rudinu.
Danas su Selišta napušteno, raseljeno selo, na 3. kilometru putnog pravca Bileća – Gacko, par stotina metara od raskrsnice Prijevor – Zaušje.
Staro groblje porodice Salatić u Selištu
Kamena ograda groblja u Selištu
Uzglavnik - nadgrobna ploča bez natpisa
Proterani sa vekovnih ognjišta Salatići se nastanjuju na BIJELOJ RUDINI, visoravni i pobrđu, 3 km severno od Selišta, gde zatiču ostatke nekadašnje hrišćanske naseobine i groblja.
Po omeđinama starih kamenih kuća koje su Salatići izgradili krajem 19. veka, zaključujemo da je porodica svoje skromne kuće gradila po obodu Toračića dola, kako bi svoje domove sklonila i prikrila od vojski, razbojnika i hladnih zimskih vetrova. Prve kuće zidane su i pokrivane kamenom i kamenom pločom, bez vezivnog materijala - kreča, sušicom, jer turska vlast nije dozvoljavala njegovu upotrebu, kako srpske kuće ne bi išle u visinu i kako bi se lako mogle porušiti.
Samo nekoliko decenija porodica je živela na okupu na Bijeloj Rudini, da bi se zbog nedostatka obradive zemlje, velikog broja članova domaćinstva i teških uslova za život, braća raselila u drugoj polovini 19. veka, pre Berlinskog kongresa, 1878. Sinovi Joksima (br. 20*6) Vaso, Mićo i Lako ostaju na Bijeloj Rudini, a Joksimova braća odlaze u tri pravca: Gajo (br.30) u Bogdašiće, Trifko (br. 10) u Podogorač, a Stevan (br. 40) u Slivlja *7. Raseljenje i seobe bratstvenika nastavljaju se dalje iz Bijele Rudine, Bogdašića, Podogorča i Slivalja, većinom u Srbiju i Bosnu, zatim u Ameriku, zapadnoevropske zemlje, Rusiju*8, a krajem 20. veka po celom svetu. Još od davnina postoji izreka „Hercegovina čitav svijet naseli, a sebe ne raseli“. Danas Salatići žive rasuti po svim kontinentima, a Bijelu Rudinu smatraju za svoje zavičajno selo.
________________________________________________________________________________________________________________
6. Brojevi u zagradi su identifikacioni brojevi svakog člana porodice Salatić na šematskom prikazu porodičnog stabla.
7. JEVTO DEDIJER, Hercegovina – antropogeografske studije, Veselin Masleša, Sarajevo, 1991, str. 160, 174 i 329.
8. PETAR KOJIĆ, Putovanje u Rusiju hora Sveti Roman Slatkopojac - 15. do 26. jula 2007, Hor mladih pevača iz srpskog grada Novog Sada, pri hramu Sv. Apostola Pavla u Petrovaradinu: ...“Nedaleko je i velika luka i grad Taganrog, rodno mesto Čehova. Inače u istoriji tog grada značajno mesto zauzima i jedna srpska porodica – Salatić. I danas postoje potomci sa tim prezimenom.“
Autori ove skromne monografije godinama su sakupljali informacije o članovima porodice Salatić, pre svega pravoslavne veroispovesti, jer su do njih lakše mogli doći, istražujući pisane izvore, ali beležeći i usmena predanja vremešnih bratstvenika, što nikako ne znači da Salatići druge veroisposvesti nisu pripadnici istog plemena. Danas u Sarajevu živi nekoliko porodica muslimanske veroispovesti, a na prostoru Konavla, Dubrovnika i Boke Kotorske vekovima žive Salatići rimokatolici.
KONAVLI su oblast koja zahvata krajnji jugoistočni deo Republike Hrvatske, odnosno nekadašnje Dubrovačke republike. Granice oblasti su prirodne, sa istoka graniči se Bokom Kotorskom, sa severa hercegovačkim planinskim grebenom, sa zapada Cavtatom, a sa juga Jadranskim morem, te predstavlja posebnu geografsku celinu. U popisu Dubrovačke republike od 1673/4. godine u selu Zastolju, tačnije u zaseoku Bare živele su dve porodice Salatić sa po 8 članova, Vlaha Markova i Nikole Ivušina Salatića. Obe porodice su starinom iz Bileće, gde su se drukčije zvali.(*9)
DUBROVNIK odnosno DUBROVAČKA REPUBLIKA, najznačajnija je grad-republika i trgovački centar na istočnom Jadranu od ranog srednjeg veka pa sve do 1806. godine kada ju je zauzela Napoleonova vojska. Vrhunac je dostigla u XIV i XV veku zahvaljujući pre svega veoma razvijenoj trgovini . „Hercegovina je bila najznačajniji migracioni prostor s kojega su pristizali iseljenici na teritorij Republike“ *10, koja je imala promišljenu imigracionu politiku, koncipiranu još u srednjem veku. Dr Marijan Sivrić u studiji o migracijama iz Hercegovine na dubrovačko područje daje spisak od 173 hercegovačke doseljeničke porodice među kojima je i porodica Salatić*11. U Leksikon hrvatskih pisaca su uvršteni znameniti dubrovčani: Salatić Božo (1749-1832), župnik, verski pisac, prevodilac i pesnik i Salatić Ivan „Mlađi“(1759-1829), veroučitelj, pesnik i prevodilac. *12.
RISAN, živopisan gradić u Boki Kotorskoj, koji se u periodu srednjeg veka nalazio u državi Nemanjića, od početka 14. veka u kraljevini Bosni Tvrtka I Kotromanića, a od sredine 15. veka pominje se kao grad hercega Stefana Vukčića. Turci Risan osvajaju 1482. i osim u kratkom periodu od 1538-1539. kada ga drže Španci, ostaje pod njihovom upravom sve do 1797. kada potpada pod vlast Venecije (Mletačke Republike). Zatim ga osvaja Austrija (1797 - 1805), Rusija (1806 - 1807), Francuska (1807 - 1814), te Austrougarska (1814 - 1918).
______________________________________________________________________________________________________________
9. JOVAN VUKMANOVIĆ, Konavli – antropogeografska i etnološka ispitivanja, SANU, Posebna izdanja, Knj. DXXVII, Odeljenje društvenih nauka, Knj. 85, Beograd, 1980, str. 422.
Jovan Vukmanović beleži da je jedna porodica 1960. prešla u Zeleniku, str. 422.
10. MARIJAN SIVRIĆ, Migracije iz Hercegovine na dubrovačko područje (1667-1808), Humski zbornik VI, Biskupski ordinarijat Mostar i Državni arhiv u Dubrovniku, Dubrovnik-Mostar, 2003,str. 60.
11. Isto, str. 186.
12. LEKSIKON HRVATSKIH PISACA, Krešimir Nemec, Školska knjiga, 2000, str. 629
Kada su Mlečići osvojili Risan, proterali su Turke koji su se „naselili gde im je najbliže bilo, u južnu Hercegovinu... Turci pak od uvjek na raju kivni, a osobito tad radi gubitka tolikih zemalja po Boki, kao i rad progona od mletačkih vlasti, a i jer je raja pomogla dosta osvojenju Hercegnovoga, stali su sa svom žestinom Srbe iz južne Hercegovine progoniti, imanja im otimati i na svake ih muke mučiti. To je njima dodijalo, a jer im uvijek glava u torbi bila, odlučiše te sve svoje u Herceovini pregorješe, te na poziv mletački, sađoše u krajinu hercegnovsku i risansku, od dva zla da biraju manje.“*13
U katastru Risna iz 1704. nalaze se podaci o vlasništvu Salatića (*14), koje beleži Lazar J. Drobnjaković u studiji Risan i stare risanske porodice (*15). Znameniti heraldičar Carl Georg Fridrich von Rosenfeld za risansku porodicu Salatić u Grbovniku Kraljevine Dalmacije, objavljenom 1873. u Nirnbergu, kaže da je „ugašen starobosanski rod, koji se nazivao i Sazlatich ili Tomanović“ (*16). Takođe navodi da je među 25 risanskih plemićkih porodica i porodica Salatić (*17). Na plemstvo dobijeno od Mletačke Republike, nedvosmisleno upućuje i sam grb, sa dominantnim uspravnim lavom, simbolom Mlečana. Carl Georg Fridrich von Rosenfeld u Grbovniku Kraljevine Dalmacije daje ilustraciju dva od tri grba Salatića (*18) za koje beleži:
„I grb: u srebrnom, plavo oivičeni crveni lav. Ceo štit je presečen sa dva ukoso ukrštena starinska zlatna dupla ključa, čija su perca na obe strane okrenuta dole.
Ukras: na krunisanom šlemu uspravno plavo oivičeni crveni lav između dva zlatna ključa zataknuta u krunu, percima otklonjena prema vani. Plašt: crveno-srebrni.
II grb: u štitu oivičenom uskom zlatnom lajsnom, u plavom, zlatno oivičeni crveni lav. Ceo štit je presečen sa dva ukoso ukrštena starinska zlatna dupla ključa, čija su perca na obe strane okrenuta na dole. Ukras: na krunisanom šlemu uspravni crveni lav. Plašt: crveno-zlatni.
III grb: štit kao i br. I. Crveno-srebrni preplet na šlemu , sa takvim plaštom i otpozadi vijorećim trakama, nosi srebrnog lava između zlatnih ključeva, oba nagnuta prema napolju (*19)
_________________________________________________________________________________________________________________
13. SAVA NAKIĆENOVIĆ, Boka – antropogeografska studija, Srpski etnografski zbornik, knj. XX, Srpska kraljevska akademija, Beograd, 1913, str. 285.
14. GLIGOR STANOJEVIĆ, Katastri Herceg-Novog i Risna iz 1704. godine, Spomenik Sanu, CXXV, Odeljenje istorijskih nauka 4, Beograd, 1983, str. 149
15. LAZAR J. DROBNjAKOVIĆ, Risan i stare risanske porodice, MJM štampa, Beograd, 2003, str. 395
16. CARL GEORG FRIDRICH HEYER VON ROSENFELD, Der Adel des Konigreichs Dalmatien, Nurnberg 1873, str. 129.
17. Isto, str. XIX
18. Isto, tabla 68
19. Isto, str 265.
|
I grb Salatića iz Grbovnika Kraljevine Dalmacije |
II grb Salatića iz Grbovnika Kraljevine Dalmacije |
|
Grb Salatića (Sazlatich), Istorijski arhiv Kotora |
Grb u stalnoj postavci Pomorskog muzeja u Kotoru |
Mlečani su Risan sa okolinom nastojali „naseliti hajducima kako bi oni bili na udaru Turaka“(*20). Bokeljski hajduci uspešno su napadali Turke, ne samo na kopnu nego i na moru, naročito tokom XVI i XVII veka. „Hajduci su, u najvećem broju, bili izbeglice iz turskih krajeva, koje su Mlečani prihvatili, ne da im kožu spasu, nego da ih iskoriste – da im je oderu. Raspaljivali su kod hajduka osvetničku žeđ prema Turcima i slali ih u najopasnije okršaje štedeći svoje vojnike“ (*21). Mletački providuri za Dalmaciju naređivali su i odobravali akcije hajducima i tražili izveštaj o njihovim ishodima, o čemu svedoči veliki broj sačuvanih spisa. Kada je broj hajduka odnosno pravoslavnih podanika ugrožavao mletačke interese, hajduci su bili raseljavani, uglavnom u Istru, o čemu svedoče naređenja generalnog providura u Zadru (*22). Naređenja o iseljenju predviđala su i oštre kazne za one koji ne budu hteli da se sele i za one koji bi dali utočište hajducima ili njihovim porodicama. Kasnije su hajduci i njihove porodice iz Istre preseljavane na područja sukoba sa Turcima. O preseljenju 10 hajdučkih porodica iz Istre u Senj svedoči takođe akt tadašnjeg generalnog providura od 28.04.1674. (*23) Možda u ovim naređenjima o iseljenju bokeljskih hajduka treba tražiti korene nastanka odnosno postojanja sela Salatić na ostrvu Krk u današnjoj Republici Hrvatskoj. Krk je i danas sastavni deo Istre, gde se nalazi selo Salatić, ali u njemu ne živi niko sa tim prezimenom.
Nekoliko istorijskih izvora jasno ukazuju na vezu porodica Salatić i Tomanović, a nekada se samo govori o tome da je porodica Salatić u prošlosti imala drugo ime. Grb porodice Tomanović iz Fojničkog Grbovnika (*24) identičan je grbu plemićke porodice Salatić iz Risna, koju Carl Georg Fridrich Heyer von Rosenfeld naziva i Tomanović (*25). Grbovnik Hrvatske i Slavonije dr Ivana Bojničića (*26) ilustruje grb Tomanovića koji odgovara opisu grba Salatića br. III u Hajerovom Grbovniku Kraljevine Dalmacije. Takođe Glas Heraldike (*27) u članku „Ilirski grbovnik Rubčića ili Korjenić-Neorića iz 1595. godine“ beleži: „TOMANOVIĆ, bos.-dalm., herc., u Risnu pl. zv. Salatić“.
________________________________________________________________________________________________
20. VASKO KOSTIĆ, Bokeljska mornarica, prilozi istorijskoj raspravi, Beograd, 1989, str. 53.
21. Isto, str. 49.
22. MARKO JAČOV, Spisi generalnih providura u Zadru o bokeljskim hajducima, Spomenik SANU, CXXVII, Odeljenje istorijskih nauka 5, Beograd , 1986, str. 179, 198.
23. Isto, str. 198
24. FOJNIČKI GRBOVNIK, Oslobođenje, Sarajevo, 1972, Nijaz Mutevlić i Željko Marjanović, str. 130
25. CARL GEORG FRIDRICH HEYER VON ROSENFELD, Der Adel des Konigreichs Dalmatien, Nurnberg 1873, str. 129.
26. Ivan Bojničić, Der Adel von Kroatien und Slavonien, Nirnberg, 1899, str. 191, tabla 139
27. Glas Heraldike , pokrenuo V. Duišin, Zagreb,god. II/1938, br 5-8, članak „Ilirski grbovnik Rubčića ili Korjenić-Neorića, str. 16-20
Za Salatiće iz Konavla, u popisu Dubrovačke republike od 1673/4. zabeleženo je da su starinom iz Bileće. Jovan Vukmanović u studiji o Konavlima beleži da su se Salatići pre doseljenja u Konavle drugačije zvali ali ne navodi staro prezime (*28). Takođe, Jevto Dedijer u antropogeografskoj studiji Hercegovina beleži za Salatiće iz Selišta da su „postali od nekog vojnika, koji je dobježao u ovaj kraj. Taj je vojnik zvao kupus salatom, zato su ga prozvali Salatićem“ (*29) ali ne navodi prethodno prezime.
 |
 |
 |
Grbovi Tomanovića: Fojnički Grbovnik, Grbovnik Korjenić-Neorić iz 1595.(*30) i Grbovnik Hrvatske i Slavonije iz 1899.
Na kraju ovog poglavlja pomenućemo još i fra Tomu Salatića, slikara iz 18. veka, rodom iz Brežaka kod Tuzle (*31) i porodicu Salatić iz Žakova, sela u Popovom Polju, za koje se u Bijeloj Rudini priča da su domazeti.(*32)
______________________________________________________________________________________________
28. JOVAN VUKMANOVIĆ, Konavli – antropogeografska i etnološka ispitivanja, SANU, Posebna izdanja, Knj. DXXVII, Odeljenje društvenih nauka, Knj. 85, Beograd, 1980, str. 422
29. JEVTO DEDIJER, Hercegovina – antropogeografske studije, Veselin Masleša, Sarajevo, 1991, str. 174.
30. IVO BANAC, Grbovi - biljezi identiteta, Grafički zavod Hrvatske, Zagreb, 1991.
31. Leksikon umjetnika Bosne i Hercegovine, Đoko Mazalić, Veselin Masleša, Sarajevo, 1967.
dr ALOJZ BENAC i DIMITRIJE SERGEJEVSKI, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Narodna Prosvjeta, Sarajevo, 1955.
dr fra. JULIJAN JELENIĆ, Ljetopis franjevačkog samostana u Kr. Sutjesci, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini,
XXXVII, Sarajevo, 1926
32. Domazet je zet koji dođe ženi u kuću, gde najčešće zadrži svoje prezime ali primi krsno ime od kuće u koju dođe.
|
Manastir Dobrićevo, crkva Vavedenja Presvete Bogorodice (*33) |
Ilija (br.784) i Pavle (br.581) Salatić u pero autora ovih redova ispričali su priču koja se sa kolena na koleno prenosi u porodici Salatić:
„Krajem 18. veka, u vreme kada su Salatići živeli u selu Selišta, a Turci vladali Hercegovinom, za života Nikole (br.3), oca Joksima (br.20), Trifka (br.10), Gaja (br.30) i Stevana (br.40), porodica je čuvala balsamovanu ruku nepoznatog svetitelja. Ne zna se kada je i kako svetinja dospela u kuću Salatića. Najverovatnije je deo moštiju iz nekog, od Turaka razrušenog i poharanog, manastira doneo i ostavio na čuvanje neznani monah. Priča se da su Salatići zbog te svetinje bili u svemu napredna porodica. Bili su jedna od retkih porodica koja je prilikom izgona ovaca na planinu, mogla da zatjera ovce. Naime, običaj je nalagao da se, ukoliko stado broji više od hiljadu ovaca, prekobrojne ovce zatjeraju od stada kako bi ih vukovi pojeli. Priča se da su se i te ovce vraćale u stado. Nikolina (br.3) žena bila je iz porodice Vujović zvane „Lenderi“ iz Bijeljana i njeni vremešni rođaci, budući da su prekužili (odbolovali) kugu, došli su u Selišta da pričuvaju imanje Salatića, koji su se sklonili od kuge u planinu. Za to vreme, kuće Salatića opljačkali su neki razbojnici Goranovići, starca Vujovića ubili, staricu ostavili u životu, a ruku svetitelja poneli. Nakon pljačke i ubistva Goranovićima je sve krenulo po zlu, te su na nečiji savet ruku svetitelja predali u obližnji manastir. Veruje se da je to bio manastir Dobrićevo na reci Trebišnjici“.
_________________________________________________________________________________________________________________
33. Manastir je izgrađen u prvoj polovini 13. veka na temeljima ranohrišćanske bazilike. Nalazi se u selu Orah, udaljenom 12 kilometara od Bileće. Znameniti Georgije Mitrofanović krajem 16. i početkom 17. veka oslikao je zidove crkve, preko starih fresaka. Ikonostas je 1745. oslikao zograf Rafailo Dimitrijević iz Risna. U manastiru se čuvaju svete mošti, ruka nepoznatog svetitelja okovana u pozlaćenu srebrnu narukvicu. Manastir Dobrićevo se do 1965. godine nalazio na izvoru reke Trebišnjice, kada je zbog izgradnje hidrocentrale kamen po kamen premešten na današnju lokaciju.